Spitsmijden vraagt een gedragsverandering van deelnemers, die fors kan ingrijpen in hun dagelijkse leven. Zo’n gedragsverandering komt in de regel niet tot stand zonder externe prikkel. Tot dusver is veel geëxperimenteerd met financiële prikkels en het is duidelijk: met zo’n beloning in het vooruitzicht zijn veel mensen bereid hun gedrag aan te passen. Op korte termijn biedt deze formule – spitsmijden voor een financiële beloning – dus duidelijk perspectief. Maar hoe zit het met de langere termijn?
In bijna vijftien spitsmijden-projecten heeft Nederland veel ervaring kunnen opdoen met de inzet van financiële prikkels en informatie om filemijdend gedrag te bevorderen. Voorbeelden van projecten waarin deze gedragsbeïnvloeding zeer goed is geslaagd, zijn ‘Spitsmijden in Brabant’, ‘SLIM uit de spits’ in de Stadsregio Arnhem-Nijmegen en ‘Spitsmijden-010’ in Rotterdam. In deze projecten lagen de mijdingspercentages tussen de 30 en 60 procent, afhankelijk van onder andere de aanwezige reisalternatieven en beloningen.
De uitdaging ligt nu in het vinden van een oplossing zónder overheidsfinanciering. Binnenkort gaat de Praktijkproef Amsterdam van start, waarbij het vooral gaat om gedragsbeïnvloeding door informatieprikkels: prestatieafhankelijke beloningen zijn in dit project niet toegestaan. Omdat het woon-werkverkeer de grootste veroorzaker van het fileleed is, zal ook in Amsterdam daar de sleutel voor de oplossing worden gezocht.
De langere termijn
Voor regio’s waar de belasting van het wegennet hoog is en naar verwachting ook zal blijven, is een tijdelijke gedragsverandering – op basis van een eveneens tijdelijke prikkel – niet voldoende. Ook op de langere termijn moet een deel van het dagelijkse woon-werkverkeer de spits structureel blijven mijden.
Er is onderzoek gedaan naar de verduurzaming van spitsmijdend gedrag gedurende de eerste zes maanden na afloop van een spitsmijden-project. De uitkomst hiervan is dat gedurende deze zes maanden de meeste voormalige deelnemers, mits ze minimaal een aantal maanden actief zijn geweest als spitsmijder, niet aantoonbaar ander gedrag vertonen dan tijdens het project: de afname van het aantal spitsmijdingen bedroeg minder dan 10 procent.
Die cijfers zijn hoopgevend, maar is het voldoende? Hoe duurzaam de gedragsverandering ná zes maanden is, is niet bekend. Het lijkt echter waarschijnlijk dat een deel van de spitsmijders langzaamaan terugvalt in het oorspronkelijke gedrag. Daarnaast zal een aantal deelnemers mettertijd verhuizen of een andere baan krijgen, terwijl er tegelijkertijd nieuwe spitsrijders toestromen. Kortom, je kunt niet eeuwigdurend teren op de successen van een tijdelijk project en er zal dus gezocht moeten worden naar een meer structurele aanpak.
10 miljard
Ook een meer structurele aanpak zal vooralsnog niet zonder externe prikkel kunnen. Tot nu toe kwamen het initiatief en de financiering voor spitsmijden-projecten vooral van de overheid, maar het structureel financieel belonen van het vermijden van ongewenst gedrag, ligt politiek en maatschappelijk gevoelig. Het wordt daarom tijd uit te kijken naar alternatieven voor een structurele overheidsfinanciering.
Wat dat betreft bieden de reiskostenvergoedingen potentieel. Jaarlijks ontvangen bijna 8 miljoen werknemers in Nederland naar schatting 10 miljard euro aan reiskostenvergoedingen. Ze worden vooral besteed aan vervoer per auto (leasekosten en vergoeding eigen auto) en openbaar vervoer. Dit vergoedingensysteem is veelal georganiseerd per werkgever, waardoor er slechts beperkt schaalvoordeel wordt behaald. Het uitvoeren van al deze betalingen plus de bijbehorende bedrijfsadministratie geeft meer dan 5 procent extra kosten, terwijl de BTW-teruggave vanwege de administratieve rompslomp die het werknemers en werkgevers geeft, voor een aanzienlijk deel achterwege wordt gelaten.
Het Nederlandse bedrijfsleven zou ervoor kunnen kiezen deze niet-kernactiviteiten af te stoten naar gespecialiseerde serviceproviders. Deze biedt werknemers een reispas waarmee ze kunnen tanken, parkeren, vergaderlocaties kunnen reserveren en met het openbaar vervoer kunnen reizen. Werkgever en werknemer zijn daarmee van de hele administratie rond het woon-werkverkeer af, terwijl de serviceprovider de werkgever aan het eind van de maand een volledig naar werk- en privéverbruik gespecificeerd overzicht levert van alle reizen en kosten per werknemer. Dit overzicht kan direct door de financiële administratie worden verwerkt. Dergelijke diensten worden al succesvol geleverd door bedrijven als MobilityMixx en XXIMO.
Financieel voordeel
Zo’n serviceprovider kan wél een schaalvoordeel behalen uit onderhandeling met openbaarvervoermaatschappijen en brandstofleveranciers. Dat dit geen fictie is, blijkt bijvoorbeeld uit de succesvolle jaarlijkse campagnes van de Vereniging Eigen Huis bij de inkoop van contracten voor hun leden bij de oorspronkelijk weinig tot onderhandeling genegen energiemaatschappijen. Leasemaatschappijen, brandstofleveranciers en OV-maatschappijen kunnen op dezelfde wijze worden benaderd.
Het behaalde financiële voordeel kan worden verdeeld over de serviceprovider, de werkgever en de werknemer, zodat alle betrokkenen hetzelfde belang hebben, namelijk het maximaliseren van het kostenvoordeel. Maar het behaalde financiële voordeel kan voor een deel ook worden aangewend om maatschappelijk gewenst gedrag te bevorderen. Stel dat er een inkoopvoordeel is te behalen van 3 procent, dus 300 miljoen euro, en 15 procent hiervan zou ten goede komen aan het stimuleren van gedragsveranderingen, dan is er met 45 miljoen euro al aanzienlijk meer budget beschikbaar dan via de huidige door de overheid gefinancierde beloningsmaatregelingen voor spitsmijden-projecten. Zo hoeft de beloning niet langer uit publieke middelen gefinancierd te worden, maar kan het uit de besparingen op het totale bedrag aan reiskosten komen. Het hele systeem levert dan niet alleen geld op, maar ook de mogelijkheid om met een deel hiervan maatschappelijke doelen te dienen, waaronder het mijden van de spits in drukke regio’s.
De keuze om een deel van de besparing in te zetten voor spitsmijden, biedt werkgevers extra voordelen: uitbesteding van de dienstverlening en administratie van werkgerelateerde reizen biedt behalve het voordeel van de BTW-teruggave over de gemaakte kosten, ook inzicht en controle. Dit zal de arbeidsproductiviteit vergroten. Werknemers die de spits mijden gaan bewuster en planmatiger om met woon-werkverkeer en hebben daardoor minder last van stress en zullen minder vaak ziek en te laat zijn. Het is de moeite waard deze voordelen voor bedrijven in kaart te brengen.
De grootste winst ligt echter op maatschappelijk vlak. Als het aantal files afneemt, betekent dat tevens een vermindering van de CO2-uitstoot en een toename van de verkeersveiligheid. De maatschappelijke kosten van de files komen voor 2012 uit op ongeveer 2,5 miljard euro – ook hier valt aanzienlijk te besparen.
Andere beloningen
Overigens kan een werkgever die maatschappelijk verantwoord reizen wil stimuleren, z’n werknemers ook op andere manieren belonen. Bijvoorbeeld door hen een parkeerplaats dichter bij de ingang te bieden of door het beschikbaar stellen van deelauto’s voor privédoeleinden tegen kostprijs. Werkgevers hoeven dit trouwens niet allemaal zelf te bedenken. Als er één groep is die weet waar de besparingen te halen zijn, dan zijn het de medewerkers zelf wel. Daag de medewerkers uit om besparingen te realiseren en beloon hen naar behaalde resultaten. Zo snijdt het mes ook daar aan twee kanten. Zo’n uitdaging kan een goede impuls vormen om een gedragsverandering in te zetten: een verandering vraagt namelijk over het algemeen een hogere prikkel dan het vasthouden van aangepast gedrag.
Bewustwording
Uiteindelijk ligt de oplossing in ‘bewustwording’: maatschappelijk én bedrijfseconomisch, bij de werknemer én de werkgever. Gepleit wordt om de beschikbare publieke middelen de aankomende jaren vooral in te zetten in projecten die bedrijven helpen het stokje van de overheid over te nemen. Niet alleen gericht op gedrag, maar zodanig dat bedrijven en werknemers ook financieel voordeel kunnen behalen als beloning voor de initiatieven. Immers, voor niets gaat alleen de zon op.
____
De auteur
Dr. Jan Linssen is algemeen directeur van ARS T&TT.